شهرها امروزه با مشکلاتی از جمله بی هویتی و آشفتگی روبرو هستند اما این تنها خطری نیست که شهرها را تهدید می کند. خطری جدی تر دامن گیر شهرها خواهد شد و در صورت عدم رسیدگی به این مهم، شهرها به جای فراهم آوردن تعالی بشر، مسبب نابودی بشریت می شوند.
معماران مدرن امروزی در شهرهای بزرگ همچون تهران و کلان شهرها شروع به ساخت و ساز بناهایی کردند که هیچ تناسبی با هویت ملی و اسلامی ما نداشته و هویت کشورهای دیگر و حتی بی هویتی را در شهرها ترویج می کند. این امر باعث لطمه به امنیت شهری و در سطوح کلان به انسجام و هویت ملی لطمه زده و بحران های جدی را در آینده ایجاد می سازد.
در حال حاضر معماری با هویت یکی از مهم ترین مسائلی است که ذهن بسیاری از معماران امروز ما را به خود مشغول کرده است. عصر مدرن و ورود به این دنیای مدرن باعث ایجاد تغییرات و دگرگونی های بسیاری در معماری گذشته ایران شده است و شهرهای ما در شرایط نا بسامانی در نحوه اسکان و استقرار و ….به حیات خود ادامه می دهند.
از اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی، تغییرات بزرگ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در ایران رخ داد. ساخت خیابان های بزرگ در دل بافت های تاریخی، بنیان گذاری ساختمان های بزرگ دولتی و ظهور نوعی معماری عامیانه کم ارزش از ویژگی های این دوره است اگر چه در همین دوره ساختمان هایی با چهره سنتی باستانی بنا شدند، اما باید توجه داشت که این امر تحت برنامه ای مشخص برای قرار دادن گذشته پیش از اسلام در برابر گذشته پس از اسلام بود و نه برای ایجاد تکیه گاه قوی هویتی که بر اساس آن بتوان شخصیت ایرانی معاصر را بازسازی یا تصور کرد.
بحران هویتی در شهرسازی
امیر منصوری، استاد دانشگاه و پژوهشگر حوزه معماری است. او دکتری «تاریخ معماری» از دانشگاه سوربن فرانسه را دارد و مولف کتاب های «طرح ویژه نوسازی بافت های فرسوده»، «زیبایی شناسی معماری قزوین» و «سیر تحول سازمان فضایی شهر قزوین» است. منصوری دغدغه های زیادی را در حوزه معماری دنبال می کند و از بحران هویتی در شهر می‌گوید و نگران هویت شهری است تا هویت معماری.
او معتقد است هویت شهری با هویت معماری متفاوت است. در حال حاضر کشور ما نیاز مبرم به هویت شهری دارد تا هویت معماری. زیرا معماری دچار مخاطرات حاد نیست. البته معماری باید فرزند زمان خویشتن باشد و به آینده هم نگاه بیاندازد. «چطوری این کار را انجام دهد؟»
قسمت مهم ماجرا این است که از معمار بخواهیم چطور این موارد را به کار ببرد. البته منصوری اشاراتی هم به معماری های یک شکل و هم قواره دارد و می گوید ۹۹ درصد معماری تهران یک معماری کارکردی است و هویتی مدرن یا غربی و شرقی هم ندارد. این معماری برای مردمی ساخته می شود که پول کمی دارند. در سطح شهر می بینیم که خانه های ساده می سازند که تقریبا از یکدیگر تقلید کردند و در یک شکل و قواره هستند یا از شیشه های آینه ای یا رفلکس برای نما بهره بردند یا سنگ و سیمان. از در خانه هم که وارد می شوید فضای تمام خانه ها یک شکل و یک جور هستند و هویت منحصر به فردی هم ندارند؛ زیرا ضوابط ها تا حدی برایشان محدودیت ایجاد کردند که نمی توانند عرض اندام کنند.
ببینید اگر تعبیر روشن و واضحی از هویت نداشته باشیم نمی توانیم این سوال مشهور را که در معماری آدم های باهویت یا بی‌هویت هستیم یا مسائل و رفتارمان درست یا غلط است و خیلی چیزهای دیگر را جواب دهیم. زیرا ما در جامعه مان در مورد تعبیر «هویت» دچار آشفتگی هستیم در حالی که مسئله واضحی است. در حقیقت پرسش از «هویت»، یک پرسش فلسفی است نه تاریخی و تکنیکی.
بیشتر بخوانید : تاثیر طراحی گرافیک بر معماری
مفهوم هویت
این یک مجادله بر سر «هویت» است که باید مدرن باشد یا سنتی که با تمام تفکرات به آن، همه به فرمولی مبتذل بدون ارزش نسبت به آن می رسند که هم این باشد و هم آن.
این قاعده ی نه این و نه آن است هم این و هم آن است، وقتی دو کیفیت است معنی ندارد. به طور مصداقی اگر می گوییم شوری چیست؟ در جواب بگویند شوری نه تلخی و نه شیرینی است. آیا شوری وسط تلخی و شیرینی است؟ یا اگر تلخی و شیرینی را قاطی کنیم شور می‌شود؟ خیر! این یک کیفیت سوم است و نمی توانیم با تعریف سلبی، یک امر ایجابی را معنا کنیم. هر زمان از «هویت در معماری» صحبت می شود، می گویند هویت تاریخ نیست اما از چیستی و چه بودن آن صحبتی نکرده اند.
هویت در فرهنگ لغات فارسی به حقیقت شیء یا شخص که مشتمل بر صفات جوهری او باشد، معنی شده است.
توجه به باطن و معنای اشياء و اعمال می توانند به عنوان يكی از مهمترین عوامل هویت دهنده فرد و اجتماع و شهر ايفای نقش نمايد. هويت، حلقه اتصال زنجير باورها و عقايد است. هويت هر فرد معنای گذشته و حال اوست. در سیمای شهری نیز هویت قابل تأمل است.
وقتی می‌گوییم هویت معماری، یعنی دنبال شناسه هایی هستیم که از گذشته این خبر می دهد. هویت ذاتا یک امر گذشته گرا است. تا بگویید من دنبال معماری با هویت هستم نمی توانید آینده گرا شوید. برای اینکه هویت از سرگذشت و تاریخ صحبت می کند، از آنچه اتفاق افتاده، نه آنچه اتفاق می افتد. شما با معیار های دیگر راجع به آینده می توانید صحبت کنید. اما اگر بگویید معماری باید هویت مند باشد یعنی موضوعی که باید با معماری پیوند هایی داشته باشد تا بتواند ارتباط خود را با گذشته نشان دهد. یعنی به من بگوید پدر و مادرش چه کسانی هستند، اسناد هویتی اش را بیان کند، در کدام سرزمین به دنیا آمده است، دینش چیست، پدربزرگش چه کسی بوده است، اگر بتواند این اطلاعات را مشخص کند، آن معماری با «هویت» است. اگر نتواند این سؤال ها را پاسخ بگوید یعنی از گذشته تاریخی خود هیچ نمی داند و بی هویت است.
مثلا اگر بگوییم معماری کارکرد و ساختار قوی دارد یا در برابر زلزله مقاوم است، صفت های خوبی برای آن معماری برگزیده ایم و ربطی به هویت ندارد. این ها به چیستی و خصوصیت و ماهیت شی مربوط است. اگر ما مطالبه هویت کنیم فقط و فقط باید دنبال گذشته باشیم. البته اگر هم بگوییم هویت معماری یعنی همان معماری اسلامی، باز هم حرف نادرستی زده ایم. اینکه اسلام و گذشته اسلامی را بخشی از تاریخ بدانیم در امر هویت معتبر است و اگر نه هویت اسلامی در معماری معنی ندارد .
معماری ایران
برخی از کارشناسان شهرسازی و معماری معتقدند که در نمای شهری ایران و حتی در دیگر بخش ها الگو سازی مناسب وجود نداشته و برای معماری و شهرسازی ایرانی اسلامی هیچ الگو سازی صورت نگرفته و فقط اسم داده شده است.
معماری معاصر ايران هنوز در سردرگمی ميان برداشت سطحی از نگاهی حسرت آميز به گذشته تا فريفتگی به الگو های غربی به سر می برد و معمار امروز ايران در دستيابی به جوهره بنيادين معماری كشور خويش با چالش های فراوانی رو به روست.
یکی از دلایل سردرگم بودن معماری امروز ایران در یافتن هویت خود، روشن نبودن اندیشه پشت این معماری است. اگر ما به درستی به اندیشه زمان خودمان مسلط شویم یا به عبارت بهتر، اندیشه روشنی برای امروز ما وجود داشته باشد، شاید معماری راحت تر بتواند هویت خود را بازیابد.
شهر، اکنون ترکیبی است از سه قسمت عمده:
بافت قدیمی از هم پاره شده، با کالبدی گسسته که به سرعت در حال تخلیه شدن و اضمحلال است. مساکن کثیف، غیربهداشتی و غیر انسانی با بافتی کاملا خود به خودی، خالی از هر گونه تمهیدات زیست محیطی و نشأت گرفته از سودا گری بر زمین در حاشیه شهر؛ و سرانجام محلات متجدد، با نوعی معماری کج سلیقه، پرخرج و پر طمطراق، آن هم با بافتی خود به خودی و خالی از هر اندیشه کالبدی – فضائی.
شهر در هر سه قسمت خالی از ضابطه و قاعده شهرسازی و معماری منطبق بر زمان است.
هويت ناپايدار (بحرانی) در معماری
هويت بحرانی و ناپايدار مربوط به شرايطی است كه هر يک از موارد فوق از بين برود. در اين شرايط:
- تعاريف روشن نيستند.
- ارزش ها گم شده و نامفهوم اند.
در چنين شرايطی همه چيز امكان پذير خواهد بود و يك آزادی بي حد و مرز همه جا به چشم مي خورد. مردم در مراجعه به معمار نمی دانند كه چه می خواهند و همين سبب می شود كه نوعی ارزش های مدگرايانه زود گذر جای هنجار ها و ارزش های فرهنگی اصيل را بگيرد.
دیدگاهتان را بنویسید